Jak rozpoznać słabo rozwinięte zdolności poznawcze?
Krótki przewodnik po najczęściej obserwowanych trudnościach w szkole, pracy i w domu.
Czy obserwujesz u siebie lub osoby bliskiej trudność z czytaniem? Może nie potrafisz się skupić na jednym zadaniu lub łatwo rozpraszasz się hałasem otoczenia? Czy zapamiętanie informacji wymaga od Ciebie wielu powtórzeń, a może gubisz się w miejscach, w których byłaś/eś wiele razy? Tego typu trudności mogą wskazywać na osłabione zdolności poznawcze. W dalszej części artykułu dowiesz się czym one są i w jaki sposób manifestują się ich deficyty.
Zdolności poznawcze, to umiejętności umysłowe, które umożliwiają nam wykonywanie codziennych zadań. Wykorzystujemy je do nauki, pracy a także podstawowych aktywności takich jak: komunikowanie się z otoczeniem, reagowanie na bodźce słuchowe czy wzrokowe, planowanie, wyznaczanie priorytetów, podejmowanie decyzji i wiele innych. Do podstawowych zdolności poznawczych zaliczamy: pamięć długoterminową i roboczą, przetwarzanie wizualne i słuchowe, logiczne myślenie, szybkość przetwarzania informacji oraz koncentrację. Jeśli chociażby jedna z nich nie działa sprawnie, może to znacząco utrudniać funkcjonowanie.
Poniżej przedstawiamy krótki przewodnik z przykładami zachowań i trudności, które mogą świadczyć o niskim rozwoju konkretnych zdolności poznawczych. Dzięki tym wskazówkom będzie Ci łatwiej zrozumieć kwestie, z którymi się zmagasz lub mierzy się Twoje dziecko.
Przetwarzanie słuchowe
Jest to jedna z kluczowych zdolności kognitywnych. Osłabione przetwarzanie słuchowe nie tylko utrudnia rozumienie komunikatów ze słuchu, lecz także naukę czytania i rozumienie czytanego tekstu. U osób z deficytem przetwarzania słuchowego najczęściej można zaobserwować:
– trudności w nauce pisania i czytania,
– niepoprawne wypowiadanie słów,
– obniżone zdolności słuchania ze zrozumieniem,
– szybkie zapominanie usłyszanych lub przeczytanych treści,
– trudność uczenia się języka ojczystego oraz języków obcych,
– nieumiejętność utrzymania uwagi podczas słuchania (rozpraszanie się, gubienie wątku wypowiedzi).
Dodatkowo, osoba mierząca się z powyższymi trudnościami często sprawia wrażenie nieobecnej, ponieważ nadążanie za komunikatami wymaga od niej bardzo dużego wysiłku. To powoduje, że zaburzenia przetwarzania słuchowego mogą być mylone z deficytami koncentracji. Więcej na temat tej, tak ważnej zdolności przeczytasz w osobnym artykule na naszym blogu: https://braingym.pl/czy-rozumiem-to-co-slysze-o-klopotach-z-przetwarzaniem-sluchowym/.
Przetwarzanie wizualne
Zdolność ta odpowiada za rozumienie i przyswajanie treści, które docierają do nas w formie wizualnej. Jest ona tak samo podstawowa i ważna jak przetwarzanie słuchowe. Zaburzony rozwój którejkolwiek z tych dwóch umiejętności znacząco utrudnia możliwość rozwoju pozostałych zdolności. Na niski poziom przetwarzania wizualnego mogą wskazywać:
– trudności w szybkim rozpoznawaniu symboli przypisanych dźwiękom mowy,
– nieumiejętność kopiowania obrazów,
– problem ze zrozumieniem informacji zawartych na zdjęciach lub grafikach,
– ograniczona kreatywność,
– słaba orientacja w przestrzeni,
– błędne odczytywanie map czy znaków,
– niezauważanie szczegółów.
Dzieci ze słabo rozwiniętym przetwarzaniem wizualnym niechętnie będą podejmowały zadania z nim związane, czyli np. układanie puzzli czy rysowanie. Mogą być też mniej kreatywne, ponieważ wyobraźnia wiąże się z myśleniem obrazami. Ponieważ mózg jest w stanie zachować te informacje, które wcześniej przetworzył, np. za pomocą przetwarzania wizualnego czy słuchowego, to trudności w tych obszarach będą wpływały negatywnie także na zdolność zapamiętywania.
Koncentracja
Problemy z koncentracją to najczęściej wskazywany rodzaj trudności przez naszych klientów. Dzieje się tak, gdyż oznaki deficytu uwagi mogą być bardzo podobne do tych, które stoją za niskim poziomem innych zdolności poznawczych. Najłatwiej pomylić je z trudnościami w obszarach przetwarzania słuchowego lub/i wizualnego oraz pamięci roboczej – gdy te zdolności są słabo rozwinięte, osoba często nie ma na czym się koncentrować, gdyż informacje nie zostały prawidłowo przetworzone lub zostały zbyt szybko utracone. Jak zatem może manifestować się deficyt koncentracji? Najczęściej są to:
– trudności z utrzymaniem uwagi na jednej czynności (także na tych ulubionych, jak np. gry komputerowe czy inne preferowane zajęcia),
– popełnianie błędów i pomijanie szczegółów nawet w prostych zadaniach,
– zapominanie o obowiązkach lub porzucanie ich przed ukończeniem,
– częste gubienie rzeczy,
– szybko pojawiające się zmęczenie w trakcie wykonywania zadań umysłowych,
– nieumiejętność „podzielenia” uwagi na dwie lub więcej czynności.
Osoby, które odczuwają trudności w skupieniu uwagi będą często wykonywały zadania nie dokładnie, mogą pomijać pewne elementy lub podchodzić do nich w chaotyczny sposób. Mogą często sprawiać wrażenie zmęczonych i rozkojarzonych. Rodzice opisują zachowania dzieci z deficytem koncentracji jako „wyłączenie się” czy „nieobecność”.
Pamięć robocza
Pamięć roboczą, czyli inaczej operacyjną, możemy porównać do stołu roboczego naszego umysłu. Stół ten służy do czasowego przechowywania pewnych elementów (np. informacji), które są przez nas wstępnie opracowywane. Najprostszym przykładem tego, jak działa pamięć robocza jest np. dodawanie w pamięci kilku cyfr lub chwilowe zapamiętanie numeru telefonu, do momentu wpisania go na klawiaturze. Im lepsza pamięć operacyjna (bardziej pojemna, o dłuższym czasie przechowywania danych), tym bardziej efektywne korzystanie z bieżąco docierających do nas informacji. Zdolność ta pozwala nam na sprawne odnajdywanie się w sytuacji, obliczanie oraz wykonywanie innych operacji w pamięci, „przełączanie się” pomiędzy zadaniami, czy integrowanie nowych informacji z tym, co już wiemy i co przechowujemy w pamięci długotrwałej. Na osłabioną pamięć roboczą mogą wskazywać:
– trudności z zapamiętaniem nazw, imion, nowych słów,
– kłopoty z rozwiązywaniem bieżących problemów,
– nienadążanie za bieżącymi instrukcjami,
– problemy z łączeniem nowej wiedzy z już nabytą,
– nieumiejętność wykonywania dwóch, lub więcej rzeczy jednocześnie,
– zapominanie informacji i faktów, które miały miejsce dosłownie chwilę temu,
– wydłużony czas podejmowania decyzji.
Osoba z osłabioną pamięcią roboczą może potrzebować wielokrotnego powtórzenia polecenia, często jest odbierana jako ktoś, kto zwykle czegoś nie rozumie. Przyswojenie nowych informacji wymaga od niej więcej czasu i wysiłku niż od innych osób w grupie. Skupienie się na kilku czynnościach jednocześnie wydaje się być dla niej niemożliwe np. słuchanie lekcji oraz jednoczesne notowanie.
Pamięć długotrwała
Dzięki pamięci długotrwałej możemy zatrzymać w naszym umyśle informacje na dłużej. To swego rodzaju nieskończenie pojemny magazyn naszych wspomnień, doświadczeń i umiejętności. Dane wstępnie przeanalizowane przez pamięć roboczą, jeśli zostaną odpowiednio utrwalone trafią do pamięci długotrwałej, a my będziemy mogli z nich skorzystać po tygodniu, miesiącu, roku, czy nawet wielu latach. To wraz z pamięcią operacyjną, pamięć długotrwała stanowi główne narzędzie uczenia się i zdobywania umiejętności. Oto, co może wskazywać na deficyty w jej obszarze:
– trudności z przyswajaniem większych ilości informacji np. do sprawdzianów, egzaminów,
– konieczność wykonania znacznie większej liczby powtórzeń danego materiału, niż dotyczy to innych osób,
– kłopoty z przywoływaniem potrzebnych w danej chwili informacji np. wzorów, nazw czy faktów,
– problemy z przypominaniem sobie przeszłych wydarzeń i doświadczeń lub/i przeinaczanie faktów.
Czy Tobie, lub Twojemu dziecku trudno jest przywołać informację o tym, co wydarzyło się w zeszłym tygodniu, lub zupełnie nie pamiętasz zadania, które miałeś/ miałaś okazję wykonać jakiś czas temu? Może często powtarzasz zdanie „mam to na końcu języka, ale nie mogę sobie przypomnieć”? A może nie potrafisz skojarzyć skąd znasz niektóre osoby lub wręcz ich nie poznajesz? Takie trudności stanowią codzienność osób zmagających się ze słabo rozwiniętą pamięcią długotrwałą. Może się zdarzyć też tak, że działanie tego rodzaju pamięci będzie blokowane przez niski poziom przetwarzania wizualnego lub słuchowego. Nie przetworzone informacje wizualne oraz słuchowe nie mają jak dotrzeć do pamięci długotrwałej.
Myślenie logiczne
Zdolność myślenia logicznego jest odpowiedzialna za łączenie informacji z różnych dziedzin i źródeł, wnioskowanie, dostrzeganie przyczyn i przewidywanie konsekwencji, planowanie, podejmowanie świadomych decyzji czy postępowanie według schematów. Pozwala na rozwiązywanie zupełnie nowych problemów z użyciem nieznanych dotychczas procedur. W jaki sposób najczęściej objawia się niski poziom myślenia logicznego? Oto kilka przykładów:
– nieumiejętność zastosowania nabytej wiedzy w praktyce,
– niechęć do zmian, nowych sytuacji i wyzwań,
– problemy z rozwiązywaniem zadań matematycznych,
– chaotyczne wypowiedzi i działania,
– trudności w planowaniu codziennych obowiązków, czy kolejnych kroków do wyznaczonego celu,
– kłopot z ustalaniem priorytetów,
– słabo rozwinięta zdolność do oceny otrzymywanych informacji i krytycznego myślenia.
Osoby z niskim poziomem myślenia logicznego często mają trudność w konstruowaniu wypowiedzi w formie pisemnej oraz werbalnej. Ich działania mogą wydawać się mało przemyślane i nie wybiegające znacząco w przyszłość, a wybory trudno zrozumiałe.
Szybkość przetwarzania informacji
Koncentracja, o której już była mowa, odpowiada za skupienie się na zadaniu, natomiast szybkość przetwarzania pozwala na wykonanie tego zadania szybko oraz dokładnie. Związana jest z liczbą połączeń neuronalnych w mózgu. Najprościej mówiąc, jest to czas, który upływa między odbiorem bodźca a reakcją na niego. Warunkuje nie tylko proces uczenia się, ale też funkcjonowanie na co dzień. Wpływa na nasze bezpieczeństwo (np. szybka ocena sytuacji na drodze) i efektywność. Zdolność ta może zależeć od aktualnego stanu psychofizycznego, czyli będzie gorsza jeśli jesteśmy zmęczeni lub chorzy, czy chociażby rozdrażnieni. Osoby z wysokim poziomem szybkości przetwarzania to tzw. „mistrzowie ciętej riposty”, natomiast osoby z obniżonym poziomem tej umiejętności często zmagają się z:
– potrzebą znacznie większej ilości czasu na wykonanie zadania niż inni,
– problemami z wykonywaniem obliczeń matematycznych,
– trudnościami w rozwiązywaniu złożonych problemów,
– opanowaniem umiejętności czytania,.
– długim namysłem przed wypowiedzią lub udzieleniem odpowiedzi.
Dlaczego warto sprawdzić poziom zdolności poznawczych?
Z pewnością zauważyłaś / zauważyłeś, że niektóre trudności, chociaż dotyczą innych umiejętności, są do siebie podobne i bardzo trudno je przyporządkować. Nierzadko mamy do czynienia ze słabym rozwojem kilku zdolności, wtedy rozpoznanie może okazać się jeszcze trudniejsze. Dzieje się tak, gdyż wszystkie narzędzia, którymi dysponuje nasz mózg działają w obrębie jednej machiny i wpływają na siebie. To oznacza, że deficyt w jednym obszarze będzie hamował cały potencjał intelektualny danej osoby. Skutkuje to ograniczonymi postępami w nauce czy pracy, brakiem wiary we własne możliwości i niższą samooceną, a w efekcie brakiem motywacji do podejmowania kolejnych prób radzenia sobie z wyzwaniami i wybieraniem mało ambitnych celów. Dopiero wyrównany poziom zdolności pozwala na harmonijne funkcjonowanie i cieszenie się pełnią intelektualnych możliwości. Niestety, deficyty zdolności poznawczych nie znikną z wiekiem lub same z siebie. Wraz z upływem czasu mogą się wręcz pogłębić. Jeśli dziecko już podczas zabaw w przedszkolu, nie radzi sobie z niektórymi zadaniami, to z pewnością problemy te uwypuklą się w szkole. Im wcześniej zareagujemy na trudności, tym większa szansa, że zostaną one zażegnane, zanim dziecko straci poczucie własnej wartości i motywację do dalszych starań. Należy pamiętać, że obserwacja osoby, która mierzy się z trudnościami poznawczymi, jest bardzo ważnym elementem rozpoznania, jednakże jedynie w połączeniu ze specjalistyczną diagnozą umożliwi nam podjęcie stosownych działań zaradczych.
Jeśli obserwujesz u siebie bądź dziecka niektóre z wymienionych w artykule trudności, sprawdź co jest ich prawdziwą przyczyną: https://braingym.pl/test-gibson/.
